NOSEMA HASTALIĞI ( NOSEMATOSİS)
Nosema hastalığı ergin arı hastalıklaraından olup, tüm arı hastalıkları içinde en yaygın olanıdır. İnsanlarda, balıklarda, tavşanlarda, böceklerde nosema görülebilir. Ancak, bal arılarında görülmesi arıcılık yönünden önemini artırmaktadır. Arıların sindirim sisteminde bozukluk yapar ve onların verimlerine etki yaparak önemli ekonomik kayıplara sebep olur. Bazen arı ölümlerinede neden olmaktadır.
Hastalık çok geniş bir yayılma alanına sahip olup Avrupa ve Amerikada çok görüldüğü ifade edilmektedir. Ülkemizde de yaygın olup zaman zaman arıcılığımızı kötü etkilemektedir.
Nosema hastalığı daha çok tropikal iklimin hüküm sürdüğü ülkelerde yaygınlık göstermektedir. Havası sıcak ve rutubetli yerlerde yaz mevsiminde hastalığın görünme oranı çok düşüktür. Rutubetli yerlerde ve mevsimlerde Nemosisin görülme ihtimali fazladır. Hastalık, yavruların çoğaldığı bahar mevsiminde daha çok görülmektedir.
Etken: hastalığın etkeni Nosema Apis olarak adlandırılan bir protozoondur. Nosema sp. 1882 yılında güney Afrikada keşfedilmiştir. Bunlar doku ve hücre parazitidir. Nosema apis ve Nosema bombyas türleri vardır. Nosema bombyas, daha çok ipekböceklerinde görülür.
Nosema apis bal arılarında görülen kozmopolit, patojen bir protozoondur. Bunlar hücre paraziti olur arıların mide-bağırsak epitelyum hücrelerinde gelişirler. Bir hücrede 150-200 spor üreyebilmektedir. Sporlar iki çekirdekli helezon (yay) şeklinde olup, iplik biçiminde kuyruğa sahiptirler. Nosema apis, doğada spor şeklinde çok yaygın bulunur. Sporlar soğuga dirençlidir. Ancak, sıcaklığa ve kuraklığa karşı dirençleri yoktur. Sporların canlılığını koruma süresi farklılık göstersede genelde dışkıda iki yıl, balda ve ölü arıların karkasında bir yıl dayandığı bildirilmiştir. Büyüklükleri 5-7 mm uzunluğunda, 3-4 qm genişliğinde çoğunlukla oval biçimdedirler. Armut ve limon benzeri sporlar mikroskopla görülebilirler. Bir arıda birkaç milyon spor bulunabilir.
Bulaşma: sağlıklı arılar besin ya da suları ile Nosema sporlarını alarak enfekte olabilirler.
Sporlar arıların mide epidel hücrelerine gelince, iplik şeklindeki kuyruk çözülür, çıkardığı bazı maddelelerin etkisi ile mide membranını deler ve epidel hücrelerine girerek bölünmeye başlar. Önce 2 ye sonra d e bölünür. Sonra tekrar aynı şekilde bölünme olur ve sporulasyon başlar. Zigot olup olmadığı belli değildir. (m.şabanoğlu)
Bu şekilde çoğalan sporlar barsak mukoza epitelyum hücresini parçalarlar ve tekrar bağırsak boşluğuna (lumenine) dağılırlar. Dağılan bu sporların her biri yeni barsak mukoza epitelyum hücrelerini enfekte ederler. Enfekte olan hücrede, bölünme ile aynı çoğalma devam eder. Bu yüzden kısa zamanda barsak epitelyum hücreleri tahrip olur. Hasta arılar, alınan gıdayı kullanımaz ve protein ihtiyacı hisseder, beslenemez hale gelirler. Artıklar kalın bağırsakta toplanır, arılar çevreyi kirletmeye başlar. Aynı zamanda, sindirim salgısı salgılayamadıkları için, sindirim bozukluklarıda görülkür. Bu halde hastalığın etkisini artırır ve arıların direncini düşürür.
Nosema apisin arılarda mevsime bağlı seyri:
5-7 ci aylar üreme zamanı /duraklama / 2-5 ci aylar üreme zamanı %10-100 ölüm.
Hastalık : ana arı, işçi arı ve erkek arı üçünde de görülür.
Semptomlar: nosema hastalığının kenidine has spesifik bir klinik görünümü yoktur. Hastalık akut ve kronik şekilde seyredebilir. Çevre koşulları bozuksa, akut şekli görülür. Koşullar düzelince kronikleşir. Kronik formda hastalık pek dikkat çekmez, arılar hasta olmasına ve protozoon (nosema apis) taşımasına rağmen ölüm oranı % 10-30 arasında değişir. Akut şeklinde ise % 100 e varan ölüm görülebilir.
Hastalığın seyir şekli, arıların dengeli ve yeterli beslenmesi, sıcaklık ve rutubet gibi birçok faktöre bağlıdır. Bu faktörler arı lehine olursa hastalık belli belirsiz seyreder ve fazla zarar vermez. Bu faktörler arının aleyhine olursa, o zaman hastalık akut seyreder, büyük zarar meydana getirir.
Kışlama sırasında protozoonu taşıyan arıların sayısında fazla bir artış görülmez. Uçuş ve yavru oluşumu başlar başlamaz enfeksiyonun etkisi artar. Bu durum bazen mart genellikle nisan-mayıs aylarında görülür. Ancak, her bölgede farklı suşlar vardır. Arıların genetik yapısının ve beslenmenin, nosemanın öldürücülüğü üzerine etkisi vardır. Avrupada arıların en fazla zarar gördüğü hastalık bu hastalıktır.
Hastalıklı arılar açlık hissederler. Protein dengeleri bozulur. Fazla miktarda gıda alırlar. Ancak sindirim sistemi de görevini yerine getiremediğinden alınan gıddadn yeterince faydalanamazlar. Bu sebepten besin artıklarıyla bağırsaklar dolar. Barsaklar şişer ve hacmi büyür. Bu durum arının hareket kabiliyetini azaltır. Arının uçuşu zorlaşır ve arılar uçamazlar. İlkbaharda gündüz havalar ısınınca sağlıklı arılar uçarlar. Hasta olanlar ise uçamaz ve kısa uçuşlar yaparlar. Kovanın etrafında, otların, dalların üzerinde hastalıklı arıları görebiliriz. Bu yüzden bunlara yaya arı denir.
Ölümler kışın karın en çok olduğu dönemde görülür. (şubat-mart). Devamlı uçuş olan (soğuk olmayan) yerlerde ölüm 2-4(şubat-nisan) aylarında görülür.
Kısaca, nosema hastalığına yakalana arılar karnı şişkin, uçma zorluğu olan ve çerçeve üzerinde, kovan yakınlarında kanatlarının ayrılomış olması ve anormal görünüşü ile dikkat çeker. Ayrıca, arıların sindirim sitemi (orta bağırsak) mıkozası tahrip olduğundan sekonder enfeksiyonlara (septisemi vb.) duyarlılıkları artar. Hastalık şiddetle seyrederse, arıların kıllarının döküldüğü ve parlak, yağlı bir görünüm aldıkları gözlenir.
Hastalığın seyrine göre koloniler zayıflar veya sönerler. Nosema hastalığı, srıları güçsüz ve bitkin bir hale sokar. Hasta arıların hipefaringeal bölgeleri dejenere olduğundan arı sütü salgılarıda mümkün olmaz.
Hastalığın oluşumunu kolaylaştıran faktörler.
Arıların güzün şeker şurubu ile beslenmeleri sonucu, arılar zayıflar. Çünkü aldıkları şurubu bala dönüştürmeleri için enzim ifraz etmeleri gerekir. Enzimlerin yapısınıda proteinler oluşturur. Arıda protein ihtiyacı artar, buna karşın çevrede de, bu mevsimde çiçek tozu yoktur. Bu yüzden arılar vücut depolarındaki proteinleri kullanırlar. Bu durumda kısa sürede yıpranmalarına neden olur.
Şurupla beslenmenin güzün kötü bir etkiside geç dünyaya gelen arılarda görülür. Bunlar barsaklarında biriken pislikleri boşaltamazlar.( uçuş olmadığından). Ve protein ihtiyaçları yeteri ölçüde, zamanında karşılayamazlar. Bu arıların çoğuda ilkbahara çıkmadan ölürler.
Arıların kalıtesiz balla (Basra balı) beslenmesinde hastalığa kolaylaştıran faktörler arasındadır.
Arıların rahatsız edilmeleri (anasız kalmaları, ağaç dalları ile kovanlara vurulması, gürültü, tavukların kovanların üğzerinde gezinmlerei, gagalama gibi) de önemli bir etkendir.
Nosema hastlaığı, arılar, arıcılar ve böcekler vasıtasıyla da sağlamlara bulaştırılır.
Protein yetersizliği, rurubetin fazlalığı ve etrafın pestisitlerle bulaşık olması gibi faktörler, arıları kötü yönde etkileyerek hastalığın etkinliğinin artmasına sebep olurlar.
Hasta arıların kovanlarını şaşırmaları, yağmacılık yapmaları da bir yayılma sebebidir.
Arıcıların bizzat kendileride bulaşmada etkinlik gösterirler. Hastalıklı kovanlardan aldıkları balları,( 1gr balda 10 milyondan fazla spor bulunabilmektedir) petekleri başka kolonilere vermeleri bulaşma yapabilirler.
Ayrıca hastalıklı kovanlardan alınan yavrulu petekleri, zayıf kovanlara aktarmaları, hastalıklı zayıf kolonileri, sağlam kolonilerle birleştirmeleri, iyi dezenfekte edilmemiş bulaşık arıcılık malzemeleriyle arıcıların çalışmaları hastalığın yayılmasında önemli etkinlik gösterir.
Teşhis için marazi madde alma ve gönderme
Nosema hastalığında marazi madde (numune) koloninin en sonunda üstte ölen arılardan 50-60 adet arı alınıp doğrudan laboratuara gönderilir. Eğer ölüm yoksa, hasta rılar çerçeve üzerinden veya salkım zamanında ise salkımın en sıcak yerinden alınır.
Hastalık, ilkbaharda ise, polen getiren yaşlı arılar 40-50 adet kadar toplanır ve hastalıklı ilgili bilgiler eklenerek gönderilir.
Teşhis:
Eğer ölüm fazla ise teşhis kolaydır.ölüm az ve de kovandaki tüm arılar bulaşık değil ise teşhis zordur. O zaman teşhise gönderilecek arı numunesi çok olmalıdır.
Arıların ölmesi, kolon,nin zayıflaması, arıların huzursuz olması ve belirtiler kısmında sayılan bozuklukların görülmesi mevsimide dikkate alarak bu hastalıktan şüphelenmemize neden olabilir.
Hasta rı elle tutulup sonra tergiti koparılır ve yavaşça çekilir. Kalınbarsak, ince barsak sonrada orta barsak çıkar. Normalde orta barsak kahverengi-kırmızı renklidir. Hasta olanlarda ise donuk gri-beyaz bir renkte görülür. Kıvrımları kaybetmiş olan barsak büyümüş ve şişmişdir.
Nosema hastalığında belirtiler çoğu zaman dikkat çekmediği için teşhis zordur. Kışın hasta kolonilerin huzursuz olduğu dikkat çeker. Arılar zamansız uçuşlara çıkarlar, kovanda bitkin bir haldedirler. Fazlaca yerler ve susuzluk çekerler, etrafa dışkılar ve bütün kovanı kirletirler.
Temizlik uçuşu sırasında ve dah sonra ölü arılarda gelişimde yavaşlama, yavrulu peteklerde bozuklukların meydana gelmesi ve koloninin zayıflaması dikkat çeker.
Kolonin tedavisi yapılmazsa arılar yazın yeterince bal yapamaz ve bal toplama dönemini erken bitirir.
Laboratuvar teşhisi
Hatif muayene
Gönderilen arıların abdomenleri bir havanda ezilir. Biraz fizyolojik su ilave edilir. Bu karışımdan preparat hazırlanır. Mikroskopta incelenir. Abdominal içeriğim incelenmesinde 5-7 çm x 3-4 çm lik koyu oval nosema apis sporları görülür. Ancak arının midesinde fungal sporlar veya Malphigihamoeba mellificae nın kendisi yada kistleri bulunur. Bunlar nosema sporlarına benzer. Bu şekilde teşhis zordur.
Boyayarak muyene
Ezilen abdomenler üzerine fizyolojik su konduktan sonra öze ile lama bu karışımdan alınır. Alev üstünde ısıtarak tespit işemi yapılır. Sonra 2-3 damla %1 lik safranin damlatılır. Alev üzerinde ısıtarak kaynatılır. Sonra lam soğutulur, distile suyla yıkanır. Metilen mavisiyle 1-2 damla 20 daika boyanır ve mikroskopta incelenir.
Nosemalar safroninle kızmızıya, mayalarda metilen mavisiyle maviye boyanır.
Tedavi
Tedavide halen fumidil-B kullanılmaktadır. Fumagıllıne (bicyclohexylammonium fumagilin) aktif maddesini içermektedir. Fumidil-B uygulamasının en uygun yolu 2:1 oranında hazırlanan şeker şurubunun her bir 4 litresinde 75-100 mg lık fumagılın ektivitesi olmalıdır.
Ör; 500 mg. Fumidil-B 20-25 lt şuruba katılır.5 arı ailesine 2 günde verilir, düzelmeyen varsa tedavi tekrarlanır. İlkbaharda bu tedavi uygulanır.
Diğer dönemlerde; 2 kısım şeker + 1 kısım su şeklinde hazırlanan şeker şurubunun her 4 litresinde 75-100 mg lık fumagilin etkin madde olmasına özen gösterilir.
Fumidil-B soğuk suda kolayca eridiği için ilaçlı şurubun hazırlanmasında sıcak su sadece şekeri eritmek için gereklidir.
FUMİDİL-b ASLA SICAK SU İLE ERİTİLMEMELİDİR. Sıcak su antibiyotiğin yapısını bozacağı ve etkisini azaltacağı için uygulanmaz. Şekerin eriyebilmesi için 45-50 derece sıcaklık yeterlidir. Sıcak suda önce şeker eritilir, biraz soğutulur ve Fumidil-B ilave edilerek ilaçlı şurup hazırlanmış olur.
Büyük ve güçlü koloniler için aile başına en az 8 lt fumidil-B li şurup verilmesi gerekmektedir. Arıların faal olduğu bal yapma dönemlerinde ve hatta bal yapmaya başlamadan 1-2 gün önce ilaçlı şurup verilmemelidir. Ocak ayının 20 sinden sonra ilaç keklede verilebilir.
Ağır hasta kolonilerde, besin alma güçleri olmayan arılara 1kg 1,5 gr ilaç katılır, iyice karıştırılır. Karışım kovan içindeki arılı petekler üzerine püskürtülür.
Ayrıca;
Ürotropin : 3-4 gr / bir arı ailesi.
Tanen : 3-4 gr / 5lt şurupla bir koloniye.
Nane: ekstraktı verilebilir. Fazlası zararlı değildir.
Vitamin-c (Ascorbik acid) : 200 mg / 1 koloniye, bu önerilen ilaçlar tedavi amacıyla uygulanabilir.
Önlemler:
İlaçlı tedaviden iyi sonuç alınabilmesi için bazı kültür önlemleri alınması gerekir.
Hastalıklı aileler ilaçla tedavi edildikten sonra dezenfekte edilmiş başka kovanlara aktarılmalıdır.
Arılık rutubetsiz havadar yerlerde olmalıdır.
Kovanlar ilkbahar ve sonbaharda şeker şurubu, polenli kek ve proteinli besinler verilmeli, arı ailesi güçlü olmalıdır.
Nosema hastalığı nedeni ile sönmüş kovanlardan alınan petekler 4/5 oranında sirke asidi buharına tabi tutularak dezenfekte edilmelidir.
Nosematosisle mücadelede en önemlimevsim ilkbahar aylarıdır. Bu aylarda arılıklarda gerekli çalışmalar yapılmalıdır.
Arı Hastalıkları ve Zararlıları Kitabından (Uv. Hasan ZEYBEK)
Hastalıkla İlgili Resimler
hastalık bulaşmış koloniler
bir polenle birlikte nosema sporları
